Poczucie „ja” człowieka dorosłego nie mogło być takie samo od samego początku. Musiało ono przejść proces ewolucji, której rzecz jasna niepodobna dowieść, którą jednak dałoby się zrekonstruować z pewną dozą prawdopodobieństwa. Niemowlę nie odróźnia jeszcze od świata zewnętrznego swego „ja” traktowanego jako źródło płynących doń doznań. Wystawione na różne pobudki, niemowlę uczy się tego na drodze powolnego procesu. Jak największe wrażenie musi na nim robić fakt, że pewne źródła pobudzenia, w których później rozpoznaje własne narządy, mogą w każdej chwili być dlań źródłem doznań, podczas gdy inne – a wśród nich to, czego pożąda najbardziej: pierś matczyna – okresowo mu umykają i mogą zostać ponownie sprowadzone jedynie za pomocą rozdzierającego krzyku.
W ten sposób „obiekt” staje naprzeciw „ja” zrazu jako coś, co znajduje się „na zewnątrz”, jako coś, co można skłonić do pojawienia się dopiero za pomocą jakiejś szczególnej akcji. Następny asumpt do oderwania się „ja” od masy doznań, a zatem do uznania jakiegoś „zewnętrza”, jakiegoś świata zewnętrznego, dają częste, różnorodne i nieuniknione doznania bólu i braku rozkoszy. Pojawia się tendencja, by wszystko, co może stać się źródłem braku rozkoszy, odróźnić od „ja”, wyrzucić na zewnątrz, utworzyć czyste „ja” nastawione wyłącznie na działanie rozkoszy – „ja”, któremu przeciwstawia się obce, groźne zewnętrze.
Uczymy się metody, w jaki sposób z pomocą zamierzonego ukierunkowania aktywności zmysłowej i odpowiedniej akcji mięśni odróżniać to, co wewnętrzne – i należące do „ja” – od tego, co zewnętrzne – i pochodzące ze świata zewnętrznego, w ten sposób czynimy piewszy krok na drodze do ustanowienia zasady rzeczywistości, która ma zdominować dalszy rozwój.
A zatem w ten sposób „ja” odrywa się od świata zewnętrznego, mówiąc zaś bardziej poprawnie: pierwotne „ja” zawiera wszystko, później zaś wytrąca świat zewnętrzny. Nasze dzisiejsze poczucie „ja” jest zatem jedynie skarlałą resztką uczucia znacznie bardziej rozległego, ba – wszechogarniającego, uczucia, które odpowiało ścisłemu związkowi „ja” z otoczeniem.
Sigmund Freud – Kultura jako źródło cierpień